Sinds een jaar of 15 is er een bepaalde overgevoeligheid onze samenleving binnengeslopen, lijkt het. Minderheden hebben hun slachtofferrol ontdekt, zo noem ik dat zelf. En vervolgens deze rol verder opgerekt en uitgedragen. Denk aan Kick Out Zwarte Piet, slachtoffers van de toeslagenaffaire, mensen die worstelen met het slavernijverleden van hun voorouders, de hele MeToo-beweging. Daar kun je begrip voor opbrengen omdat er inderdaad van alles mis was/is. Daar gaat het mij niet om. Het is mijn constatering dat wanneer je je tegenwoordig als slachtoffer presenteert, dat je dan alle aandacht in de media krijgt. Dat was vroeger niet zo. Toen werd veel, zo niet alles onder het tapijt geveegd. Belangrijke bewindslieden of tv-persoonlijkheden konden vrijuit gaan. Denk aan personen als de Kennedy’s, Bill Clinton, Jimmy Saville, Jeffrey Epstein, en hier in Nederland aan Prins Bernard, Joseph Luns en Ruud Lubbers. Ze werden, ondanks dat algemeen bekend was wat ze uitvoerden, beschermd door insiders en de media. Wat ze in hun persoonlijke leven deden, was niemands zaak. Vrijheid, blijheid.

Die tijden zijn veranderd. Voortdurend wordt er gesproken van grensoverschrijdend gedrag, lezen we in de kranten, op facebook, horen we op radio en tv. Wanneer dat op seksueel gebied plaatsvindt vanuit niet gelijkwaardige machtsverhoudingen, dan is het natuurlijk goed dat dit naar buiten treedt. Een Harvey Weinstein kan niet hard genoeg aangepakt worden. Laat dat duidelijk zijn. En in Nederland heb je natuurlijk mensen als Jeroen Rietberger, Ali B., Marc Overmars en andere bekende Nederlanders die om die reden negatieve publiciteit over zich heen hebben kregen. Begrijpelijk allemaal en te billijken. Het is fout gedrag met alleen maar verliezers.

Maar het begrip grensoverschrijdend gedrag lijkt opgerekt te worden. Wanneer een baas of leidinggevende een werknemer uitfoetert omdat ie geen goed werk heeft afgeleverd, geldt dat volgens de nieuwe normen ook als grensoverschrijdend. Nu gebeurt dit praktisch op elke werkvloer, zeker in het bedrijfsleven en bijvoorbeeld het leger, maar hier zijn de leidinggevenden anoniem, ten minste voor de buitenwacht. De problemen worden binnenskamers opgelost of anders gaan de toestanden door, met burn-outs, ongewilde ontslagen, of andere onprettige omstandigheden voor de werknemers tot gevolg. Wat dat betreft vinden er dagelijks ware veldslagen in de wereld plaats. Waar gewerkt wordt vallen spaanders. Met heel wat slachtoffers.  

Het is algemeen bekend dat zo’n 10 % van de werknemers in een bedrijf niet goed functioneert. Door luiheid, desinteresse, of een gebrek aan kwaliteit. Als leidinggevende kun je daar verschillend op reageren. Je kunt boos worden, je kunt het laten zitten of de desbetreffende persoon overplaatsen of ontslaan. Wat dan ook veelvuldig gebeurt, dit laatste. Zeker in het bedrijfsleven.
Ïn de kunstwereld, in de sportwereld, in de politiek, en ook bij sommige tv-programma’s, wordt vaak het uiterste gevraagd van de betrokken mensen. Zeker wanneer kwaliteit of anderszins een hoge prestatie wordt nagestreefd. Niet goed functionerende werknemers kun je dan niet gebruiken. En door alle stress die het toewerken naar een topprestatie oplevert, is er minder geduld bij de leidinggevenden dan in een wat relaxtere werkomgeving. Men vraagt het uiterste van iedereen. Het is met recht topsport wat daar bedreven wordt. Bij elkaar kan dat een kruitvat van botsingen opleveren. Dat gebeurt dan ook veelvuldig bij naar perfectie strevende regisseurs van films, denk aan iemand als onze eigen Paul Verhoeven. Die is echt niet altijd even aardig tegen zijn acteurs, actrices, geluidsmensen etc. Denk ook aan iemand als Alex Ferguson, jarenlang trainer van de voetbalclub Manchester United. Die was een bullebak voor zijn spelers. Maar wel succesvol. Of denk aan hoe het er aan toegaat bij ballet, bij turnen, in de politiek. Ook minister-president Mark Rutte staat bekend om zijn woede-uitbarstingen. Maar acteurs, actrices, andere mensen op de set, profvoetballers en politici gaan niet 'miepen'. Die zijn gehard in het omgaan met moeilijke omstandigheden. Dat maakt ze tot professional. Onderschat dat niet, hoe zwaar en veeleisend die wereld is. Alleen de allersterksten kunnen zich daar handhaven. Wie daar niet tegen bestand is, kiest een andere baan. Zo simpel is het. 

Maar de slachtoffers hebben zich tegenwoordig herpakt. Mede vanuit een gevoel van ressentiment. Ressentiment zoals dat als eerste door Nietzsche is geformuleerd. In het algemeen, de zwakkeren hebben een middel gevonden om de sterkeren ten val te brengen. Ressentiment heeft zijn ontstaan in jaloezie, een gevoel van onmacht, het gevoel een mislukkeling te zijn. Het is de zoete wraak van mensen die maatschappelijk of emotioneel niet mee kunnen komen. Het achterliggende gevoel is haat naar degenen die wel succesvol zijn. Niets geeft meer voldoening dan deze vooraanstaande mensen te beschimpen, ten onder zien gaan. Voor even kunnen ze hun eigen miserabele bestaan vergeten. Tot ze weer een nieuw ‘slachtoffer’ in hun vizier krijgen. Ook die moet het ontgelden. Wie denkt ie wel dat ie is door zijn hoofd boven het maaigras uit te steken. Hup, kop eraf. Slachtoffer wordt dader, en andersom. 

Ik heb er eerder over geschreven, zie hier. Maar waar dit ressentiment eerder vooral politieke stromingen betrof en waar bepaalde bevolkingsgroepen het moesten ontgelden, denk aan Joden, zigeuners, buitenlanders, spitst het zich nu toe op individuen. Bijna elke bekende Nederlander krijgt tegenwoordig wel dreigbrieven of doodsverwensingen naar zich toegeslingerd van zich veilig anoniem houdende burgers. Het gekanker, gescheld en bedreigen zie je vooral op een medium als facebook terug. Het is een ziekte van deze tijd. Mensen kunnen niets meer hebben. Men voelt zich steeds vaker slachtoffer van een wereld waar men geen grip op kan krijgen. Dus ligt het aan de ander.

Juist mensen die voor zichzelf (en dus ook voor anderen) de lat hoog leggen, krijgen er van langs. Met name als ze succesvol en tegelijkertijd bekend zijn. Oh, wat erg dat die persoon de werknemer die niet functioneerde zo hard heeft aangepakt. Hij (of zij) is zelfs boos geworden! Oei, wat erg voor het tere zieltje dat in dat tere lichaampje huist.
(Even tussendoor, mijn moeder antwoordde vaak als wij als kinderen er tegenop zagen om weer eens door weer en wind naar school te fietsen, of als we ons beklaagden dat een ander kind ons had uitgescholden: stel je niet aan, je bent toch niet van poppenstront. Ja, is mijn constatering, dat zijn veel mensen tegenwoordig, van poppenstront).

Ik noem deze ontwikkeling de verweking van de huidige maatschappij. Haast iedereen voelt zich slachtoffer, van de energiecrisis, de armoede, de oorlog in Oekraïne, de politiek. We zijn slap geworden, niet in staat het hoofd te bieden aan welke vorm van tegenslag dan ook. We worden gepamperd, willen gepamperd worden, van onze wieg tot aan het graf. Eigenlijk, moeten we toegeven, kunnen we niets. De staat moet voor ons zorgen, de gemeente, andere mensen. We zijn kortom, zielig. Maar tegelijk nemen we wel wraak op degenen die wel sterk en succesvol zijn. Wij ongelukkig, zij ongelukkig.
Een dezer dagen kwam ik een gedicht van een oud-leerling en inmiddels collega-dichter tegen dat die vermeende slachtofferrol tussen de regels door hekelt. Zoiets ten minste, interpreteren van gedichten is altijd heikel. Oordeel zelf.


Sneeuwvlok

Laten we de sneeuwvlok hoog houden
eren om haar tere tentakeltjes die
al te gloedvolle toestanden niet verdragen.

Waar de bullebakken van de zwaarte haar
naar beneden willen trekken, vernederend
in vuil en modder ten onder laten gaan.

Die tirannieke kruipruimtes van de aarde
waar de grensoverschrijdende krachten
haar opwachten: kniel, smelten zul je!

Laat haar niet vallen, dit lichte lijdzame
zelfschepseltje, laat haar geruisloos zweven
in eigen bedachte onschuld, vang haar op

als een watje, in een breed begripvol bed 
van medesneeuwvlokken, maagdelijk wit
voor altijd bevroren in een lieve glimlach.


Chris de Winter 


Ja, als sneeuwvlok zullen we het niet makkelijk hebben in deze harde, gemene wereld.